Drogi naprawy
Półkolisty mur z żelbetonu na cmentarzu żydowskim w Radomiu jest widoczny z daleka. Lapidarium, w które wmurowano odnalezione macewy, wybudowali... więźniowie z miejscowego aresztu. To wynik projektu „Tikkun – Naprawa”, utworzonego i realizowanego wspólnie przez polską i izraelską służbę więzienną. Partnerem merytorycznym projektu jest Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.
Przed przystąpieniem do działania osadzeni i funkcjonariusze radomskiego aresztu śledczego wzięli udział w warsztatach na temat kultury i tradycji żydowskiej przygotowanych przez Fundację. Miały ich one przygotować do przeprowadzenia prac porządkowych na cmentarzu zgodnie z regułami judaizmu. – Uczestnicy zajęć dowiedzieli się m.in. o zasadzie nienaruszalności ziemi. Chodzi o bardzo praktyczną wiedzę, jak na przykład to, że jeśli na terenie cmentarza znajdują się krzaki, nie wolno ich wyrywać. Trzeba wyciąć je tuż przy ziemi – tłumaczy Monika Krawczyk, dyrektor Fundacji.
W pracach na cmentarzu wzięło udział blisko trzydzieści osób osadzonych w areszcie – wyłącznie te, które same wyraziły chęć uczestniczenia w tym przedsięwzięciu i którym możliwości opuszczenia aresztu nie ograniczało prawo penitencjarne. Lapidarium ma 14 metrów szerokości i 6 metrów wysokości. Wmurowano w nie sześćdziesiąt macew z napisami w języku polskim i hebrajskim, które odkryto pod ziemią przy budowie drogi jeszcze w latach 80. Do czasu zbudowania lapidarium były one składowane w Urzędzie Miasta.
Pomysł budowy pomnika zrodził się w 2003 r., nie udało się go jednak wówczas zrealizować z powodu braku funduszy. Do projektu tego powrócono w 2008 r., do czego w znacznym stopniu przyczynił się Chaim Kincler, założyciel izraelskiego Stowarzyszenia Żydów Wychodźców z Radomia, który od lat 80. apelował o uporządkowanie cmentarza. Zainicjował on kontakt izraelskiej służby więziennej z Fundacją Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, co pozwoliło znaleźć kwotę potrzebną na materiały budowlane i transport macew na teren cmentarza.
Odsłonięcie pomnika odbyło się 8 listopada 2010 r. z udziałem Naczelnego Rabina Polski Michaela Schudricha oraz przedstawicieli służb więziennych Polski i Izraela. Uroczystościom tym towarzyszył projekt „Lapidarium. Pamięci radomskich Żydów”, w ramach którego odbyły się m.in.: wykład o symbolice kirkutów, wystawa wycinanek żydowskich i projekcja najstarszego filmu o radomskich Żydach (1938 r.).
Współpraca FODŻ z Centralnym Zarządem Służby Więziennej trwa od 19 czerwca 2009 r., kiedy podpisane zostało porozumienie dotyczące organizacji prac porządkowych na cmentarzach żydowskich. W projekcie „Tikkun − Naprawa” wzięło do tej pory udział ponad pięćdziesiąt zakładów karnych i aresztów śledczych z całego kraju. Rabin Michael Schudrich zawsze jest informowany o postępach prac od najwcześniejszych stadiów, pojawia się też na miejscu, aby stwierdzić, czy wszystko odbywa się zgodnie z zasadami ważnymi dla Żydów.
− W Polsce jest 1200 cmentarzy i 9 gmin. Fundacja i środowiska żydowskie nie są w stanie same się tym zająć, współpraca z więzieniami to właśnie wynik szukania partnerów − tłumaczy Monika Krawczyk. − Z kolei więzienia mogą to traktować jako element wychowawczy i resocjalizacyjny. Do takiego pomysłu zainspirował nas lokalny projekt aresztu śledczego z Hajnówki, gdzie jeden z wychowawców w ramach zajęć resocjalizacyjnych włączył więźniów do sprzątania cmentarza żydowskiego.
Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego stara się działać kompleksowo − tam, gdzie udało się włączyć więzienia i areszty do projektu „Tikkun − Naprawa”, często podejmowana jest także próba zainteresowania młodzieży historią Żydów w ich miejscowości w ramach projektu „Przywróćmy Pamięć”. W Radomiu przybrało to formę corocznych Dni Kultury Żydowskiej zorganizowanych przez uczniów III Liceum Ogólnokształcącego im. płk. Dionizego Czachowskiego. W programie imprezy znalazły się m.in.: pokaz filmów z Międzynarodowego Festiwalu Filmowego „Żydowskie Motywy”, koncert pieśni żydowskich, degustacja tradycyjnych żydowskich potraw, warsztaty tańca izraelskiego, wystawy i wykłady. Uczniowie szkoły byli też obecni na odsłonięciu zbudowanego przez więźniów lapidarium.
Obecnie przed władzami Radomia i osobami zaangażowanymi w projekt „Tikkun − Naprawa” stoi decyzja, co zrobić z macewami znalezionymi w ziemi podczas prac budowlanych w lipcu 2008 r. To pierwsze od wielu lat znalezione nagrobki o tak dobrze zachowanych zdobieniach i barwach. FODŻ zadbała o wstępną konserwację macew i przewiezienie ich na cmentarz żydowski. Prawdopodobnie zostaną one przytwierdzone do cmentarnego muru.
The Path of Improving
The semicircular reinforced concrete wall at the Jewish cemetery in Radom is visible from a distance. The lapidarium where found matzevot (tombstones) are set in the wall was built, surprisingly enough, by prisoners from the local jail as a result of the Tikkun-Naprawa project (the Hebrew and Polish words for “improving”), initiated and carried out jointly by the Polish and Israeli penal services. The lead partner in the project is the Foundation for the Preseravation of the Jewish Heritage in Poland.
Before beginning their work, inmates and staff from the Radom jail took part in workshops on Jewish culture and tradition presented by the foundation. The intention was to ensure that the work at the cemetery would be done in accordance with Jewish law. “The participants learned, among other things, that bushes found growing on the grounds of a cemetery may not be uprooted. They must be clipped off at ground level,” explains Monika Krawczyk, director of the Foundation.
Nearly thirty arrestees took part in the work at the cemetery. All of them had declared their willingness to join the project and, furthermore, were not legally restricted in their ability to work outside the jail. The lapidarium is fourteen meters long and six meters high. Sixty matzevot bearing inscriptions in Polish and Hebrew are set into the wall. They were discovered underground during road construction in the 1980s, and were deposited in municipal premises until the construction of the lapidarium began.
The idea of building the monument dates back to 2003, but a lack of funding ruled it out at the time. It was revived in 2008, largely due to the efforts of Chaim Kincler, the Israeli founder of the Association of Jews Originating in Radom, who has been campaigning for the renovation of the cemetery since the 1980s. He brought together the Israeli penal service and the Foundation for the Preservation of the Jewish Heritage, which made it possible to find the funding necessary for building materials and the transport of the gravestones to the cemetery.
The unveiling of the monument took place on November 8, 2010 with the participation of the Chief Rabbi of Poland, Michael Schudrich, and representatives of the Polish and Israeli penal services. As an accompaniment to the ceremony, a project titled Lapidarium: In Memory of the Jews of Radom featured a lecture on the symbols associated with Jewish burial grounds, a display of Jewish paper silhouettes, and a screening of the oldest film about the Jews of Radom, from 1938.
Cooperation between the Foundation for the Preservation of the Jewish Heritage and the Central Board of the Penal Service began on June 19, 2009, with the signing of an agreement on cleanup work at Jewish cemeteries. More than 500 penitentiaries and investigative detention facilities from around Poland have taken part in the Tikkun-Naprawa program so far. Rabbi Michael Schudrich is always informed about the progress of work from the earliest stages and makes visits on site to ensure that everything is done in accordance with principles that are important to Jews.
“In Poland there are 1,200 cemeteries and nine religious communities. The Foundation and Jewish circles are unable to do all of this on their own, and the cooperation with the prisons is a result of our search for partners,” explains Krawczyk. “In turn, the prisons can treat this as an educational and resocialization component. Our inspiration in this regard was a local project at the investigative detention facility in Hajnówka, where one of the staff had prisoners clean up a Jewish cemetery as part of their resocialization activities.
The Foundation for the Preservation of the Jewish Heritage attempts to work in a comprehensive way. In places where it has been possible to involve prisons and jails in the Tikkun-Naprawa project, there are frequently parallel efforts to interest young people in the history of the Jews in their local communities as part of the Let’s Restore Memory project. In Radom, this took the form of annual Days of Jewish Culture organized by students from the Col. Dionizy Czachowski Third General Secondary School. The events on the schedule included the showing of films from the Jewish Motives International Film Festival, a concert of Jewish songs, the tasting of traditional Jewish dishes, workshops in Israeli dances, exhibits, and lectures. The students from the school also attended the unveiling of the lapidarium erected by the prisoners.
Now the Radom authorities and the people involved in the Tikkun-Naprawa project must decide what to do with matzevot unearthed during construction projects in July 2008. It has been many years since gravestones with such well-preserved ornaments and colors have been found. The Foundation for the Protection of the Jewish Heritage oversaw the initial conservation of the matzevot and their transport to the Jewish cemetery. They will probably be affixed to the cemetery wall.
